تابعیت و آثار آن

«کسانی که پدر آنها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا در خارجه متولد شده باشند» تبعه ایران محسوب می‌شوند.

یکی از قدیمی‌ترین اسنادی که نشانگر وجود قاعده تابعیت در ایران است، دستخطی به تاریخ 1308(هـ‌.‌ق) از ناصرالدین شاه است که به موجب آن تمامی‌زن‌های ایرانی که شوهر خارجی اختیار کرده باشند بعد از فوت شوهر باید به تابعیت دولت ایران شناخته شوند.

در تاریخ 1317(هـ . ق) فرمانی تحت عنوان قانون تابعیت صادر شد و اصل خون و اصل خاک در آن مورد توجه واقع شد.در اصل 24 متمم قانون اساسی مشروطیت، قاعده تابعیت مطرح شد و در ادامه آن در سال‌های 1304، 1308، 113(هـ . ش) قوانین مختلف درمورد قاعده تابعیت به تصویب و به مورد اجرا گذاشته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی‌در سال 1357، قانونگذار در قانون اساسی جمهوری اسلامی‌در اصول 41 و 42 تابعیت ایران را که حق مسلم هر شهروند ایرانی است، مورد توجه قرار داد. در مورد تعریف تابعیت با وجود تعابیر و تعاریف مختلف می‌توان گفت: تابعیت، عبارت است از رابطه‌ سیاسی، حقوقی، اجتماعی و معنوی که بین یک شخص حقیقی یا حقوقی و یک دولت وجود داشته یا ایجاد شده که هم دولت و هم اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) را دارای حقوق و تکالیف در قبال یکدیگر می‌سازد. سیاسی بودن این رابطه بدان جهت است که از قدرت و حاکمیت ناشی می‌شود. در قبال تبعیت شخص از دولت، دولت نیز متقابلا تبعه خود را حمایت می‌کند. چنین رابطه‌ای، شخص تبعه را مطمئن می‌سازد که در رفتار و دادوستدش با کشورهای خارجی و اتباع بیگانه، عندالاقتضا از حمایت سیاسی دولت متبوع خود، که به وسیله حقوق بین‌الملل شناخته شده، متمتع خواهد شد. رابطه بین دولت و شخص از آن جهت معنوی است که این تبعیت و حمایت مخصوص به مکان خاصی نیست . مثلا یک ایرانی هر کجای دنیا که باشد رابطه خود را با کشورش حفظ کرده و به کشور خود تعلق خاطر دارد. تابعیت یک رابطه بین‌المللی است، زیرا در نظام بین‌المللی، اتباع یک کشور از حمایت دولت متبوع خود در خارج از آن کشور برخوردار می‌شوند. تابعیت یک رابطه داخلی است، زیرا در نظام داخلی، تبعه دارای حقوق سیاسی مثل حق رای است. تابعیت، رابطه حقوقی است، زیرا این رابطه موجد آثار حقوقی است.لذا در ارتباط با تابعیت در دنیای امروز با اصولی مواجه هستیم و آن اینکه اولا هر فردی باید تابعیتی داشته باشد. دوم اینکه هیچ فردی نباید بیش از یک تابعیت داشته باشد و سوم آنکه تابعیت یک امر همیشگی و زوال ناپذیر نیست. لذا همین که یک کودک به دنیا می‌آید به ناچار تابعیت دولتی به او تحمیل می‌شود . این یک رویه‌ای است که تقریبا همه کشور‌ها آن راپذیرفته‌اند . این تحمیل تابعیت به دو طریق خون و خاک امکان پذیر است.سیستم خون که آن را تابعیت نسبی نیز می‌نامند عبارت از سیستمی است که در آن تابعیت از طریق نسب به طفل تحمیل می‌شود . یعنی طفل به محض تولد، تابعیت پدر یا مادرش را تحصیل خواهد کرد. اصل خون به محلی که طفل در آنجا متولد می‌شود، توجهی ندارد. تابعیت از طریق سیستم خاک، تابعیتی است که شخص را از روی محل تولد وی، معلوم می‌کند، یعنی هر شخصی در هر محلی که متولد می‌شود، تابعیت کشور محل تولد خود را دارا می‌شود، امروزه اکثر دولت‌ها به سیستم خاک عمل می‌‌کنند.در بندهای 5، 4، 3، 2 ماده 976 قانونی مدنی به دو دسته تابعیت که شامل تابعیت فردی که پدرش ایرانی و تابعیت ناشی از تولد یک فرد در ایران اشاره شده است. در بند 2 ماده 976 قانون مدنی ایران، آمده است:«کسانی که پدر آنها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا در خارجه متولد شده باشند» تبعه ایران محسوب می‌شوند. این نوع تابعیت را تحصیل تابعیت با اعمال سیستم خون می‌نامند و طبق قانون ایران، فقط تابعیت از طریق پدر ایرانی به طفل تحمیل می‌شود و تابعیت مادر به طفل منتقل نمی‌شود.

کارشناس حقوق

علی حمزه پور