مراحل قانونی فرزند خواندگی

شاید در گذشته کمتر خانواده‌ای حاضر می‌شد کودک غریبه‌ای را به عنوان فرزند خود قبول کند اما در زمان حاضر شاهد افزایش درخواست متقاضیانی هستیم که به دلایل مختلفی علاقه‌مند به پذیرفتن فرزندخوانده هستند.

با توجه به پدیده‌هایی نظیر طلاق، اعتیاد و از هم‌گسستگی‌ خانواده‌ها، مقوله بی‌سرپرست یا بدسرپرست شدن تعداد زیادی از کودکان مطرح می‌شود. چگونگی نگهداری و سرپرستی از این کودکان و نوجوانان یکی از دغدغه‌های اصلی دولت است؛ به‌گونه‌‌ای که در هر دوره‌ای مسئولان به دنبال راه چاره‌ای برای آن بودند. یکی از راه‌هایی که می‌توان تا حدودی مشکلات این کودکان را حل کرد، واگذاری آنها به خانواده‌هایی است که متقاضی فرزندخواندگی هستند. بر این اساس، قوانینی تنظیم و اعلام شده است.

 حمایت مالی از فرزندخوانده

طبق ماده 15 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، درخواست‌کننده سرپرستی کودک باید متعهد شود که تمامی هزینه‌های مربوط به نگهداری، تربیت و تحصیل او را بر عهده می‌گیرد. تشخیص نوع و میزان این تسهیلات با نظر دادگاه است.
همچنین طبق ماده‌ 14 این قانون، دادگاه در صورتی حکم سرپرستی صادر می‌کند که درخواست‌کننده‌ سرپرستی بخشی از اموال یا حقوق خود را به کودک یا نوجوان تحت سرپرستی تملیک کند. خانواده متقاضی می‌تواند «با تضمین عینی یا معرفی ضامن» تعهد به تملیک بخشی از اموال یا حقوق را ارایه کند تا بر اساس آن مثلاً پنج سال دیگر یک‌سوم اموال خود را به نام فرزندخوانده کند.

 فرایند فرزندخواندگی موقت و دایمی

کودکانی که در مراکز شبانه‌روزی و شیرخوارگاه‌ها پذیرش می‌شوند، دو دسته هستند؛ برخی از آنها فاقد سرپرست بوده و هویت مشخصی ندارند و بخشی دیگر کودکانی هستند که خانواده دارند اما به دلایلی مانند بیماری، آسیب و ناهنجاری، ممکن است سازمان بهزیستی به صورت موقت، مسئولیت نگهداری آنها را به عهده گرفته باشد.

کودکان فاقد سرپرست با توجه به شرایط و ضوابطی به عنوان فرزندخوانده دایم به خانواده‌ها سپرده می‌شوند اما در مورد کودکان بدسرپرست که در بهزیستی مهمان هستند، تنها وقتی که دلایل روشن و مشخصی با نظر کارشناسی سازمان بهزیستی و با تأیید مقام‌های قضایی وجود داشته باشد، والدین واقعی آنها سلب صلاحیت شده و آن موقع امکان واگذاری قطعی به متقاضیان به وجود می‌آید. در قانون، این شرایط به وجود آمده که کودکانی که در شیرخوارگاه مهمان هستند و دادگاه اجازه واگذاری قطعی و فرزندخواندگی آنها را نمی‌دهد، به صورت موقت، به مدت 6 ماه تا 2 سال مهمان خانواده‌ متقاضی باشند و در صورتی‌ که این زمان بیشتر شد، به همان خانواده‌ها به عنوان فرزندخوانده دایمی سپرده می‌شوند.

 مراحل سرپرستی متقاضیان پذیرفتن فرزند

متقاضیان باید تقاضای رسمی خود را که به امضای هر دو نفر (زن و شوهر) رسیده است، به سازمان بهزیستی اعلام کرده و در سامانه‌ مربوطه مراحل زیر را طی کنند. کل فرآیند طولانی نبوده و با حذف نامه‌نگاری‌ها کمتر از سه ماه زمان خواهد برد. این مراحل عبارتند از: ثبت‌نام متقاضیان در سامانه فرزندخواندگی به نشانی www.farzandkhandegi.ir و اخذ کد رهگیری؛ دریافت و بررسی درخواست متقاضی توسط بهزیستی شهرستان؛ تکمیل مصاحبه اولیه توسط بهزیستی شهرستان و مشخصات فردی توسط متقاضیان؛ بررسی مدارک متقاضیان؛ بازدید منزل توسط مددکار اجتماعی و معرفی متقاضیان به سازمان پزشکی قانونی، اداره تشخیص هویت، مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی و مشاوره دینی؛ در این خصوص باید گفت که زوجین باید قبل از حضور در کمیته فرزندخواندگی یک جلسه مشاوره بروند. مشاور بهزیستی شرایط روحی و روانی آنها را بررسی کرده و تشخیص می‌دهد که آیا این زوج آمادگی پذیرش یک کودک را دارند یا خیر.

بررسی پرونده در کمیته فرزندپذیری یکی دیگر از مراحل سرپرستی متقاضیان پذیرفتن فرزند است که در این نشست زوجین نیز حضور دارند. کمیته درباره اینکه این زوج توانایی سرپرستی از کودک را دارند یا خیر مشورت می‌کند. در این جلسه کودکی که قرار است فرزندخوانده باشد، معرفی می‌شود. زوجین تنها می‌توانند جنسیت کودک را انتخاب کنند و در مورد انتخاب کودک، آزادی عمل دیگری ندارند. امکان دیدن همه کودکان یک مرکز و انتخاب یکی از آنها برای زوجین وجود ندارد چراکه این کار در روحیه کودکان شیرخوارگاه‌ها تأثیر زیادی می‌گذارد و مشکلات خاص خود را دارد.

سرپرستی متقاضیان پذیرفتن فرزند، مراحل دیگری هم دارد که از جمله آنها معرفی متقاضیان به دادگاه صالح و صدور رای سرپرستی (دوره 6 ماهه آزمایشی) است؛ دادگاه در این جلسه حکم سرپرستی موقت برای 3 تا 6 ماه را برای زوجین صادر می‌کند و با ارایه این حکم به مرکز بهزیستی آنها می‌توانند کودک را تحویل بگیرند.

همچنین نظارت بر وضعیت کودک طی دوره 6 ماهه آزمایشی و ارسال گزارش به دادگاه و صدور حکم دایم فرزندخواندگی و صدور شناسنامه توسط اداره ثبت و احوال، برای پذیرش فرزند ضروری است. برای جلوگیری از مشکلات آتی فرزندخواندگان و اینکه در آینده به لحاظ شرعی مشکل ازدواج با محارم پیش نیاید، در قسمت توضیحات شناسنامه این کودکان آورده می‌شود که «بر طبق حکم دادگاه این شناسنامه صادر شده است» و صراحتی در بیان اینکه این کودکان بی‌هویت هستند، وجود ندارد.

 کدام کودکان و نوجوانان را می‌توان به سرپرستی گرفت؟

کودکان و نوجوانانی را می‌توان به سرپرستی گرفت که زیر 16 سال سن داشته و دارای یکی از شرایط زیر باشند: امکان شناخت پدر، مادر و جد (پدربزرگ) پدری آنها وجود نداشته باشد؛ هیچ‌کدام از پدر، مادر یا جد پدری آنها زنده نباشند؛ کودکان و نوجوانانی که سرپرستی آنها از سوی دادگاه به بهزیستی سپرده شده است و تا دو سال بعد از آن پدر، مادر یا جد پدری آنان برای سرپرستی به بهزیستی مراجعه نکرده باشد و نیز اینکه پدر، مادر یا جد پدری هیچ‌کدام صلاحیت سرپرستی از کودک را نداشته باشند.

 شرایط متقاضیان پذیرفتن فرزند خوانده

طبق ماده 5 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، افراد زیر می‎توانند سرپرستی کودکان و نوجوانان مشمول این قانون را از سازمان بهزیستی درخواست کنند:

زن و شوهری که 5 سال از تاریخ ازدواج آنان گذشته و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به این که حداقل یکی از آنان بیش از 30 سال سن داشته باشد. البته چنانچه به تشخیص سازمان پزشکی قانونی امکان بچه‌دار شدن زوجین وجود نداشته باشد، درخواست‌کنندگان از این شرط مستثنی می‌شوند؛ زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر این‌که حداقل یکی از آنان بیش از 30 سال سن داشته باشد. پدر و مادرهایی که سن‌شان کمتر از 50 سال است نسبت به بقیه افراد در اولویت هستند؛ کلیه اتباع ایرانی مقیم ایران و ایرانیان مقیم خارج از کشور با توجه به مواد 5 و 6 قانون نیز می‌توانند درخواست خود را به سازمان بهزیستی اعلام کنند. در این مورد، سرپرست کودک در مدت 6 ماه آزمایشی باید در ایران بماند و پس از گذراندن این دوره که تحت نظارت سازمان بهزیستی صورت می‌گیرد، می‌توانند کودک را را با خود به خارج از کشور ببرند.

طبق ماده 6 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، درخواست‌کننده سرپرستی باید واجد شرایط زیر باشند؛ تقید به انجام واجبات و ترک محرمات، عدم محکومیت جزایی موثر با رعایت موارد مقرر در قانون مجازات اسلامی، تمکن مالی، عدم حجر؛ سلامت جسمی و روانی لازم، نداشتن اعتیاد به مواد مخدر، مواد روان‌گردان و الکل، صلاحیت اخلاقی، عدم ابتلا به بیماری‌های واگیردار یا صعب‌العلاج و نیز اعتقاد به یکی از ادیان مصرح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. (اسلام، کلیمی، زرتشتی و مسیحی)

 واگذاری کودک به دختران مجرد صلاحیت دار

طبق ماده 5 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، دختران مجرد بالای 30 سال می‌توانند درخواست پذیرش فرزند بدهند و چنانچه در جهات مختلف مشکلی نداشته باشند و صلاحیت فرزندپذیری آنها تأیید شود، امکان واگذاری فرزند دختر به آنها وجود دارد.

 تکلیف کودک در هنگام فوت، جدایی یا ازدواج سرپرست

در صورتی که سرپرستان از یکدیگر جدا شده یا فوت کنند، طبق ماده 20 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست، دادگاه با رعایت مصلحت کودک تصمیم خواهد گرفت و سرپرستی کودک به یکی از زوجین یا شخص ثالث دیگر منتقل می‌شود. در انجام این امر توجه به نظر کودک ضروری است. همچنین طبق ماده 26 این قانون، در صورتی‌که دختران و زنان بدون همسری که فرزندی را به سرپرستی گرفته‌اند، تصمیم به ازدواج بگیرند، باید مشخصات فرد مد نظر خود را به دادگاه اعلام کنند.

 اولویت پذیرش سرپرست برای کودکان بهزیستی

در پذیرش سرپرست برای کودکان بهزیستی، زن و شوهر فاقد فرزند در اولویت اول هستند، بعد از آن دختران و زنان مجرد و بدون فرزند و در نهایت زوجین دارای فرزند اولویت دارند.

چنانچه فردی کودکی را پیدا کرده و به بهزیستی معرفی کند، در صورت اثبات ادعای وی در دادگاه و در صورت دارا بودن شرایط لازم، در واگذاری سرپرستی اولویت دارد. اگر کودک بستگانی داشته باشد اولویت سرپرستی با آنهاست. حتی اگر برخی شرایط قانونی را نداشته باشند. این امر بسته به تشخیص دادگاه و مصلحت کودک یا نوجوان است.

با توجه به کثرت متقاضیان اولویت اول، در حال حاضر واگذاری طفل زیر دو سال به متقاضیان اولویت‌های دوم و سوم امکان‌پذیر نیست.

 تقاضایی که بدون نوبت رسیدگی می‌شود

درخواست متقاضیان فرزند با جنسیت پسر و در مقطع سنی بالای 3 سال، سرپرستی کودکان دارای پیگیری‌های درمانی و درخواست متقاضیان فرزند در مقطع سنی بالای 7 سال خارج از نوبت مورد رسیدگی قرار خواهند گرفت.