نحوه تنظیم وصیت نامه عادی و اضطراری

رییس شعبه 4 دادگاه عالی انتظامی قضات گفت: ممکن است همیشه شرایط برای تنظیم وصیت‌نامه به یکی از راه‌های موجود در قانون نباشد. به ‌عنوان ‌نمونه، در شرایط جنگی یا شیوع بیماری‌های مسری، بمباران هوایی و… که حالت فوق‌العاده‌ای بر جامعه حاکم است، قانونگذار پیش‌بینی‌های لازم را انجام داده است و در چنین حالتی شخص می‌تواند به‌طور شفاهی نزد دو شاهد وصیت کند.

عبدالرحیم سمسارزاده در خصوص وصیت‌نامه و اینکه در صورت کتبی‌ بودن به چند صورت تنظیم می‌شود، اظهار کرد: وصیت‌نامه در واقع یک نوع توصیه و سفارش برای بازماندگان است. چنانچه این توصیه به‌صورت کتبی تنظیم شود، به چهار صورت رسمی، خود نوشت، سری و عادی امکان‌پذیر است. وی افزود: وصیت‌نامه رسمی، در یکی از دفترخانه‌های اسناد رسمی نوشته‌ شده و تابع تشریفات و مقررات اسناد رسمی است همچنین وصیت خودنوشت را موصی (وصیت‌کننده) به دست‌خط خود نوشته و دارای تاریخ روز، ماه و سال است و لازم است به امضای وصیت‌کننده برسد. رییس شعبه 4 دادگاه عالی انتظامی قضات در خصوص وصیت‌نامه سری نیز بیان کرد: این وصیت‌نامه به خط وصیت‌کننده یا فرد دیگری نوشته و تنظیم می‌شود ولی در هر صورت باید دارای امضای وصیت‌کننده باشد و این وصیت‌نامه در اداره ثبت‌ اسناد رسمی یا محل دیگری به امانت گذاشته می‌شود.  وی با بیان اینکه شخصی که سواد ندارد، نمی‌تواند مبادرت به تنظیم وصیت‌نامه‌ سری کند، ادامه داد: وصیت‌کننده در زمان حیاتش هر زمان که بخواهد می‌تواند آن را از اداره ثبت یا مرجع دیگر که امانت گذاشته است، پس بگیرد. (مرجع دیگر ممکن است یکی از دفاتر اسناد رسمی باشد) در این صورت وصیت‌نامه از حالت سری خارج شده و عادی محسوب می‌شود. به گفته سمسارزاده، وصیت‌نامه‌ای که تحت یکی از شرایط بالا تنظیم ‌نشده باشد، وصیت‌نامه عادی نامیده می‌شود که در مراجع رسمی پذیرفته نمی‌شود؛ مگر این ‌که طبق ماده 291 قانون امور حسبی، اشخاص ذی‌نفع در ترکه از جمله ورثه به صحت وصیت اقرار کنند (یعنی صحت وصیت را تأیید کنند.) وی در ادامه عنوان کرد: مطابق رأی وحدت رویه شماره 54 مورخ سال 1351، با توجه به این‌ که از ماده 219 قانون امور حسبی که پذیرفته‌شدن وصیت‌نامه عادی را مشروط به تأیید اشخاص ذی‌نفع در ترکه دانسته است، لزوم تأیید همه‌ ورثه استفاده نمی‌شود، عدم تأیید بعضی از ورثه مانع اعمال وصیت در سهم وراثی که آن را قبول کرده‌اند، نیست. علاوه‌ بر این، ماده 832 قانون مدنی که بیان می‌دارد: «موصی‌له می‌تواند وصیت را نسبت به قسمتی از موصی‌به قبول کند. در این صورت وصیت نسبت به قسمتی از قبول ‌شده، صحیح و نسبت به قسمت دیگر باطل می‌شود» این معنی را تأیید می‌کند و بر طبق مواد 1285 و 1287 قانون مدنی، تأیید هر کس نسبت به خود آن شخص معتبر است و هرکس ملزم به آنچه خودش تأیید کرده است، خواهد بود.

رییس شعبه 4 دادگاه عالی انتظامی قضات در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه اگر وصیت عادی که از دادگاه تقاضا شده است آن را تنفیذ (تأیید) کند، از سوی افراد ذی‌نفع تکذیب شود، تکلیف چیست؟ گفت: اگر وصیت عادی که از دادگاه تقاضا شده است آن را تأیید کند، توسط افراد ذی‌نفع تکذیب شود و به‌ بیان ‌دیگر، همگی صحت آن را تکذیب کنند، طبق قسمت اول ماده 291 قانون امور حسبی، این وصیت‌نامه قابل ‌پذیرش نخواهد بود. با این ‌حال، اگر بعضی از ورثه آن را قبول کرده و برخی دیگر آن را تکذیب کنند، این وصیت به لحاظ این‌ که بعضی از اشخاص ذی‌نفع صحت آن را تأیید کرده‌اند، طبق قسمت اول ماده 1291 قانون مدنی نسبت به تأییدکنندگان معتبر است.  وی افزود: در این رابطه طبق نظریه شماره 2639 مورخ 4 آبان سال 1367 فقهای شورای نگهبان، چنانچه دلیل شرعی بر صحت این وصیت‌نامه وجود داشته باشد، این وصیت‌نامه برای سایرین نیز معتبر خواهد بود. بنابراین دادگاه می‌تواند به صحت آن رسیدگی کند و چنانچه صحت آن را احراز و وصیت‌نامه را تأیید کند، اگر زیاد بر ثلث (یک‌سوم) نباشد، نسبت به کلیه اشخاص ذی‌نفع معتبر است.

 نحوه تنظیم وصیت‌نامه در مواقع اضطراری

سمسارزاده در گفت‌وگو با مهداد در خصوص تنظیم وصیت‌نامه در مواقع اضطراری تصریح کرد: ممکن است همیشه شرایط برای تنظیم وصیت‌نامه به یکی از راه‌هایی که توضیح داده شد، امکان‌پذیر نباشد. به ‌عنوان ‌نمونه، در شرایط جنگی یا شیوع بیماری‌های مسری، بمباران هوایی و… که حالت فوق‌العاده‌ای بر جامعه حاکم است، قانونگذار پیش‌بینی‌های لازم را انجام داده است. در چنین حالتی شخص می‌تواند به‌طور شفاهی نزد دو شاهد وصیت کند. آنگاه یکی از دو شاهد محتوای وصیت را با تاریخ روز، ماه و سال تنظیم کند و به امضای حاضرین برساند. چنانچه شخص وصیت‌کننده نظامی بوده و شرایط جنگی حکمفرما باشد، می‌تواند نزد یک افسر یا هم‌ردیف خود و در حضور دو شاهد وصیت کند.

وی همچنین در خصوص وظیفه اشخاص و شهودی که وصیت در مواقع اضطراری نزد آنها تنظیم می‌شود، اظهار کرد: اشخاصی که وصیت‌نامه در مواقع اضطراری نزد آنها تنظیم می‌شود، باید در اولین فرصت وصیت‌نامه را نزد یکی از دفاتر اسناد رسمی که اداره ثبت معین می‌کند به امانت گذاشته و اعلام کنند وصیت‌کننده در سلامت عقل آن را نوشته است. چنانچه وصیت‌نامه به‌صورت شفاهی نزد آنان اعلام شده باشد، باید در اولین فرصت به نزدیک‌ترین دادگاهی که به آن دسترسی دارند، مراجعه و موضوع وصیت‌نامه را نزد قاضی اعلام کنند تا مراتب صورت‌مجلس شود و به امضای قاضی و شهود برسد. به گفته رییس شعبه 4 دادگاه عالی انتظامی قضات، چنین وصیت‌نامه‌ای ظرف یک ماه باید از طرف وصیت‌کننده تأیید و به یکی از سه طریق قانونی (سری، رسمی و خود نوشت) تنظیم شود. در غیر این ‌صورت بلااثر خواهد بود؛ مگر آن‌ که ورثه محتوای آن را تأیید و قبول کنند.

 وصیت بر حمل

سمسارزاده در خصوص وصیت بر حمل نیز بیان کرد: گاهی ممکن است برای کسی وصیت کنیم که هنوز متولد نشده باشد (جنینی که در داخل رحم مادر است.) شرط اجرای این وصیت آن است که جنین زنده متولد شود و چنانچه سقط شود، این حق به ورثه او خواهد رسید. البته این در صورتی‌ است که ورثه موجبات سقط وی را فراهم نکرده باشند.

وی بیان کرد: صغیر و مجنون هم می‌توانند موضوع وصیت‌نامه باشند. در این ‌صورت در مورد صغیر، ولی و در مورد مجنون، قیم باید قبولی خود بر پذیرش وصیت‌نامه را اعلام کنند. در مورد شخص بالغ و رشید، قبولی خودش شرط بوده و ملاک آن نیز قبولی او پس از فوت متوفی (وصیت‌کننده) است. باید توجه داشت که اگر شخصی پس از فوت موصی (وصیت‌کننده) وصیت را قبول کند، دیگر حق رد آن را ندارد.