بررسی چک به عنوان یکی از اسناد تجاری

امروزه کمتر کسی را می‌توان یافت که با چک یا امور بانکی سر و کاری نداشته باشد. چک سرمنشا بسیاری از دعاوی در کشورها است که پرونده‌های قضایی با عناوین مختلفی بر اساس آن شکل می‌گیرند اما در عین حال دارای اهمیت، فواید و امتیازاتی است که قانون تجارت به آن می‌دهد. یکی از مزایای این سند تجاری، سهولت در معاملات و مبادلات پول است.

«توران الیاسکانلو کارشناس حقوقی» و «فاطمه منتظری وکیل پایه‌یک دادگستری» با ارسال یادداشتی به روزنامه «حمایت» چک را به عنوان یکی از اسناد تجاری مورد بررسی قرار دادند.

در یک تعریف ساده، چک سندی است که بر طبق آن صاحب حساب بانکی با صدور چک می‌تواند خودش شخصا یا با تحویل چک به فردی دیگر، از حساب بانکی خود پول برداشت کند.

همچنین تعریف چک از لحاظ قانونی عبارت از این است که «نوشته‌ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که نزد محال‌علیه دارد کلا یا بعضا مسترد یا به دیگری واگذار می‌‌کند.»

در هر معامله‌ای که سند انتقال وجه یا پول، چک باشد معمولا حداقل سه نفر وجود خواهند داشت؛ از جمله صادرکننده چک، ذی‌نفع یا گیرنده چک و کسی که چک به عهده او صادر می‌شود؛ بدین معنا که مقداری وجه در نزد او قرار می‌گیرد که در این زمینه می‌توان به بانک اشاره کرد.

در حال حاضر در بازار و عرف معاملات از چک‌های وعده‌دار، مشروط، تضمینی، بدون تاریخ و سفیدامضا استفاده می‌کنند. در واقع به لحاظ ارزان بودن اوراق چک (در قیاس با سفته و برات) از سند مزبور سوء استفاده می‌شود و به همین جهت است که گفته می‌شود باید از تعریف قانون چک پیروی کرد و در وضع و تصویب مقررات قانونی آتی، به چک‌های موضوع ماده 13 قانون صدور چک اصلاحیه سال 1372 اعتبارِ کیفری داده نشود.

آنچه که در سیاست‌ پولی هر کشوری مورد توجه بوده، حجم چک‌های در گردش و نیز پذیرش عموم مردم، مبتنی بر اطمینان و اعتماد نسبت به روابط پولی در جامعه است.

در نتیجه همواره دولت‌ها سعی دارند جهت حفظ ارزش چک و ممانعت از صدور چک‌های بی‌محل، برنامه‌ای پایه‌ریزی کنند تا به مقبولیت آن استحکام ببخشند.

چک به عنوان یک سند تجاری در چهار نوع متفاوت چاپ شده و در اختیار مردم قرار می‌گیرد:

 چک عادی

چک عادی، چکی است که صاحب حساب صادر می‌کند و به طلبکار خود یا سایر افراد می‌دهد. دارنده این چک، در واقع کسی است که چک به نام او صادر شده است و با مراجعه به بانک می‌تواند وجه آن را وصول کند.

با توجه به اینکه اعتبار این چک‌ها وابسته به اعتبار صاحب حساب هستند بنابرین جهت اطمینان و اعتماد، چک را باید از کسانی که دارای وجهه و اعتبار کافی هستند، پذیرفت.

زیرا در صورت خالی بودن حساب یا متواری بودن صاحب حساب، برای دارنده چک مشکلات عدیده‌ای به وجود خواهد آمد که ممکن است منجر به خسارت‌های غیر قابل جبرانی شود.

 چک تضمین‌شده

چک تضمین‌شده، چکی است که توسط بانک به عهده همان بانک صادر می‌شود و پرداخت وجه آن توسط بانک تضمین می‌شود.

هر فردی می‌تواند از بانک تقاضای چک تضمین‌شده کند. این چک‌ها کاملا قابل اطمینان بوده و با مراجعه به هر یک از شعب بانک صادرکننده در سراسر کشور قابل وصول هستند.

طبق قانون، چک های تضمین‌شده قابل توقیف و مسدود شدن نیستند و فوت و ورشکستگی صادرکننده، تضمین شده و خللی به حقوق دارنده این نوع چک وارد نخواهد ساخت.

 چک تاییدشده

چک تاییدشده، چکی است که اشخاص عهده بانک‌ها به حساب جاری خود صادر می‌کنند و توسط بانک محال‌علیه، پرداخت وجه آن تایید می‌شود.
به بیان دیگر، چک‌های تاییدشده همان چک‌های عادی هستند؛ با این تفاوت که از تضمین پرداخت بیشتری برخوردارند و به دارنده آن، این اطمینان را می‌دهند که وجه چک حتما پرداخت خواهد شد.

بانک محال‌علیه پس از کسر و مسدود کردن مبلغ چک از موجودی حساب، وجه را به آورنده چک تاییدشده پرداخت می‌کند. لازم به ذکر است که چک تاییدشده مانند چک عادی، ممکن است در وجه حامل یا شخص معین یا به حواله‌کرد باشد.

 چک مسافرتی

چک مسافرتی، چکی است که توسط بانک صادر می‌شود و وجه آن در هر یک از شعب آن بانک یا توسط کارگزاران بانک پرداخت می‌شود.

اصولا مبلغ چک مسافرتی بر روی آن قید می‌شود. این نوع چک‌ها برای جلوگیری از حمل و نقل پول بسیار مفید و قابل اطمینان است.

 چک در وجه حامل چیست؟

در مورد صدور چک باید گفت معمولا نام گیرنده بر روی چک قید می‌شود؛ به این معنا که چک در وجه شخص معینی صادر می‌شود و فقط همان شخص قادر به وصول وجه چک است.

در صورتی که نام شخصی بر روی چک نوشته نشده باشد، چک در وجه حامل خواهد بود و هرکسی می‌تواند آن را وصول کند.

 چک در حکم اسناد لازم‌الاجراست

چک‌های صادره در عهده بانک‌های داخل یا خارج از کشور که طبق قوانین ایران دایر شده‌اند، در حکم اسناد لازم‌الاجرا هستند .

لذا دارنده چک در صورت مراجعه به بانک و عدم دریافت تمام یا قسمتی از وجه آن، به علت نبودن محل یا به هر علت دیگری که منتهی به برگشت چک و عدم پرداخت آن شود، می‌تواند طبق قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به اجرای اسناد رسمی، وجه آن را از صادرکننده وصول کند.

برای صدور اجراییه، دارنده چک باید عین چک و گواهینامه مذکور که همان گواهی عدم پرداخت است را به واحد اجرای ثبت اسناد محل تسلیم کند.

اجرای ثبت در صورتی دستور اجرا صادر می‌کند که مطابقت امضای چک با نمونه امضای صادرکننده در بانک، از طرف بانک، گواهی شده باشد.

 اجرای چک در مراجع ثبتی

در مورد به اجرا گذاشتن چک در مراجع ثبتی، برخی مراحل طبق قانون صدور چک و قانون ثبت اسناد باید رعایت شود.  بدین صورت که طبق ماده یک قانون صدور چک، دارنده چک باید در مرحله نخست به بانک محال‌علیه (یعنی بانکی که باید وجه را بپردازد) مراجعه کند و در صورت عدم دریافت وجه، به شکل ذیل عمل کند. هرگاه وجه چک به هر علت قانونی پرداخت نشود، بانک مکلف است در برگ مخصوص که مشخصات چک و هویت و نشانی کامل صادرکننده در آن ذکر شده است با ذکر علت یا علل عدم پرداخت وجه، آن را امضا و مهر کرده و به دارنده چک تسلیم کند. در ادامه، دارنده چک باید گواهی عدم پرداخت وجه چک را از بانک بگیرد و به دو طریق اقدام به تکمیل کند که شامل وصول وجه چک از طریق مراجعه به دادگستری و نیز وصول وجه چک از طریق اجرای ثبت اسناد است.

در این میان در صورتی که بین تاریخ چک با تاریخ وصول وجه فاصله بیفتد، دارنده چک می‌تواند تمامی خساراتی که به وی وارد شده است را مطالبه کند. این خسارت شامل تورم وقفه زمانی پیش‌آمده است.

در نهایت با در نظر گرفتن تخلفاتی که ممکن است در معاملات تجاری به وسیله چک رخ داده و به طبع آن به برخی از افراد جامعه خسارتی وارد شود، آنچه موجب استفاده از این سند تجاری شده، مزایای آن است.

 مزایای سند تجاری چک

بنابراین مزایای چک را می‌توان این‌گونه برشمرد؛ چک ابزاری برای پرداخت مطمئن و نیز کاهش میزان نقل و انتقالات پولی است همچنین وسیله‌ای برای کنترل مالیات و کاهش چاپ اسکناس است.

از دیگر مزایای چک نیز می‌توان به وسیله انتقال وجه بین حساب‌های بانکی و ابزار جمع‌آوری سرمایه از بانک اشاره کرد.